ورود برنج طارم شمال به بورس کالا را می‌توان نقطه عطف و سرآغاز تحول اقتصاد برنج باکیفیت داخلی دانست که به عقیده بسیاری از کارشناسان ورود برنج به بورس می تواند فضایی بسازد که هزینه های معاملاتی کم شوند و با یک بازار شفاف مبتنی بر نظام عرضه و تقاضاض روبرو شویم. سید تقی جعفریان رئیس اتحادیه شالیکوبی‌داران مازندران می گوید: با عرضه برنج در حجم بالا در بورس کالا می توان برای تمام بخش‌های تولید و عرضه، استاندارد تعریف کرد و نظارت دقیقی هم بر روندها انجام داد و حتی برای ساماندهی و برندسازی برنج شمال حتی در بازارهای بین‌المللی برنامه ریزی کرد.
به گزارش «کالاخبر» به نقل از ایرنا، از مدت‌ها پیش طرح عرضه برنج مازندران در بورس کالا مورد پیگیری مسئولان استان و برخی فعالان بازار برنج این استان قرار گرفت تا با اجرای آن به مرور گام‌هایی برای شفاف‌سازی بازار برنج و کنترل قیمت گذاری بر این محصول مهم استراتژیک و همچنین حذف واسطه‌ها به منظور رساندن سود بیشتر به کشاورزان برداشته شود. این پیگیری‌ها سرانجام به نتیجه رسید و نماد معاملاتی برنج طارم مازندران در بورس گشوده شد.
اما پرسشی که پیرو این اقدام وجود دارد این است که آیا تمام ساز و کارهای بورسی شدن برنج مازندران فراهم است و صرفا با گشودن نماد معاملاتی به نام برنج مازندران حذف واسطه‌ها از بازار این محصول استراتژیک صورت می‌گیرد؟ برای رسیدن به پاسخ این پرسش باید اجزای مختلف مرتبط با بازار برنج را به ویژه در مازندران که قطب تولید برنج کشور است بررسی کرد.
گام‌های نخست ورود به بورس
از نگاه فعالان اقتصادی، کشاورزی فقط کشت و فروش محصول نیست و در کنار این بخش فیزیکی کشاورزی، باید ساختار مالی ویژه‌ای هم طراحی شود تا کشاورز پیش از تولید برای فروش اطمینان داشته باشد که سود هم خواهد داشت. این روند در کشورهای توسعه‌یافته اهرمی اثرگذار برای رونق اقتصاد کشاورزی است. برای مثال امریکایی‌ها حدود ۱۲۰ سال پیش بورس محصولات کشاورزی شیکاگو را برای ساماندهی بازار گندم ایجاد کردند.
حدود سه سال پیش و از اوایل سال ۱۳۹۷ با همکاری مرکز تجارت بین‌المللی برنج آمل پیگیری‌ها برای ورود برنج مازندران به بورس کالا با جدیت بیشتری پیگیری شد تا این که اقدامات نهایی آن در زمستان سال ۱۳۹۹ به سرانجام رسید و فرهاد دژپسند وزیر اقتصاد دی ماه پارسال در سفری که به آمل و بازدیدی که از مرکز تجارت بین‌المللی برنج آمل داشت اعلام کرد پرونده برنج مازندران برای ورود به بورس کالا در دست بررسی است.
چندی پیش نیز به طور رسمی اعلام شد در بورس کالا برای برنج شمال نماد معاملاتی با نام برنج طارم انبار شرکت توسعه تجارت برنج مازندران –برنج۰۰۰۳پ۰۱- ثبت و گشوده شده است و کشاورزان شمالی می‌توانند پس از دریافت کد بورسی، برنج تولیدی خود را با رعایت استانداردهای مورد تایید انبار و کارشناسان این مرکز به انبار پایانه تجارت برنج آمل تحویل دهند و در ازای آن نیز گواهی سپرده کالا دریافت کنند. گواهی سپرده کالایی هم که کشاورزان بابت تحویل برنج به انبار مرکز تجارت تحویل می‌گیرند، در واقع سند مالکیت آنها نسبت به محصول با کیفیت تعریف شده و قیمت روز بازار بورس است و به همین دلیل هم اوراق بهادار و پشتوانه مناسبی برای انجام فعالیت‌های دیگر محسوب می‌شود.
میانبر حذف واسطه‌ها و کشف قیمت
کارشناسان حوزه اقتصاد و برخی فعالان بازار برنج معتقدند که این اقدام می‌تواند رونق کشت و افزایش امنیت سرمایه‌گذاری در عرصه کشاورزی را به دنبال داشته باشد. مدیر بورس منطقه‌ای مازندران یکی از همین گروه افراد است که طی چند سال اخیر پیگیری‌هایی برای ورود برنج مازندران به بورس داشت.
علی جعفری می‌گوید: با اجرای این طرح دیگر قیمت برنج به صورت دستوری تعیین نمی‌شود و بر اساس وضعیت و با ساز و کار بازار قیمت واقعی در هر موقعیت زمانی تعیین می‌شود. به عبارتی دیگر کشف قیمت صورت می‌گیرد و بازار بر مبنای مکانیزم‌های عرضه و تقاضا عمق پیدا می‌کند. به این شکل عملا واسطه‌ها حذف می‌شوند و قیمت برنج نوسان‌های کاذب را نخواهد داشت.
این مسئول حوزه اقتصادی استان معتقد است که کشاورز با اجرای درست این طرح دغدغه‌ای برای فروش محصول خود نخواهد داشت و می‌تواند حتی پیش از برداشت محصول نیز برنج تولیدی خود را بفروشد که عاملی در افزایش انگیزه گسترش فعالیت‌های کشاورزی خواهد بود. اما یکی از پیش‌شرط‌های موفقیت اجرای این طرح از نگاه او پا به عرصه گذاشتن اتحادیه‌های صنفی محصولات کشاورزی است.
جعفری می‌گوید: در صورت اجرای درست این طرح علاوه بر این که نقش کشاورز در بازار برنج پررنگ‌تر می‌شود، بازار برنج هم نظم پیدا می‌کند و شاهد بازاری منسجم خواهیم بود. اما به عزمی در این زمینه نیاز است تا کشاورز و فعالان این عرصه با کمک رسانه‌های گروهی و اتحادیه‌ها و انجمن‌ها آموزش‌های لازم را ببینند و برای استفاده از این فرآیند و فروش محصول از بازار بورس با عرضه گواهی سپرده تشویق شوند.
برنج در بازار نوین
این فرآیند بورسی قرار است از روزهای آتی با حضور ویدئوکنفرانسی برخی مسئولان ملی از جمله وزاری صمت، اقتصاد و جهاد کشاورزی و مسئولان بورس و انجمن‌های مرتبط با برنج و همچنین مدیران استانی به طور رسمی آغاز به کار کند تا خرید و فروش برخط و بورسی برنج در ساختار بازار بورس کالا در نخستین فاز اجرایی شدن قرار بگیرد. کشاورزان دارای کد بورسی نیز می‌توانند محصول خود را با رعایت استانداردهای تعیین شده با مقدار بیشتر از ۲۰ کیلوگرم به انبار مرکز تجارت بین‌المللی برنج تحویل دهند و گواهی سپرده دریافت کنند.
مدیرعامل مرکز تجارت بین‌المللی برنج آمل که انبار معین بورس کالا برای برنج طارم را در اختیار دارد معتقد است بسیاری از مشکلات و محدودیت‌های بازار فیزیکی برنج شمال با بورسی شدن این محصول از بین می‌رود و یک بازار نوین شکل می‌گیرد.
سید اسماعیل یزدان‌پناه با اشاره به مزایایی مانند حذف واسطه‌ها، شفاف شدن بازار برنج، تضمین فروش محصول برای کشاورز و برخی مزایای دیگر که به آن اشاره شد، می‌گوید: با اجرای این فرآیند برنج مازندران وارد ساز و کار بازرگانی به روز و بین‌المللی می‌شود. یعنی خریداران برنج از کشورهای دیگر نیز می‌توانند مستقیم اقدام به خرید برنج شمال کنند. ابتدای تأسیس این مرکز نیز چنین هدفی را دنبال می‌کردیم که بتوانیم معاملات برخط برنج را در بورس کالا مانند پسته و زعفران داشته باشیم و حتی در گامی بلندتر بتوانیم این مرکز را به بازار اصلی برنج خاورمیانه تبدیل کنیم.
این فعال اقتصادی حوزه کشاورزی از اختلاف ۲۰ تا ۲۵ درصدی قیمت برنج طارم مازندران در بورس کالا نسبت به قیمت این محصول در بازار سایر استان‌ها خبر می‌دهد و می‌افزاید: به دلیل حذف واسطه‌ها خریداران می‌توانند برنج با کیفیت مورد تایید کارشناسان این مرکز را با قیمت کمتری از بازار خریداری کنند. البته کف میزان خرید برای خریداران ۱۰۰ کیلوگرم است. در صورتی هم که مایل به سورت، حذف نیم‌دانه و بسته‌بندی در اندازه‌های کمتر از ۱۰۰ کیلوگرم باشند با دریافت ۱۶ درصد قیمت برنج به عنوان کارمزد این خدمت نیز ارائه می‌شود و محصول به نشانی خریدار پست خواهد شد.
یزدان‌پناه نیز بر لزوم همکاری همه‌جانبه برای رونق گرفتن این فرآیند تأکید می‌کند و می‌گوید: پس از افتتاح رسمی این روند برای آموزش و اطلاع‌رسانی هم برنامه‌هایی را پیگیری می‌کنیم. بورس کالا نسبت به آموزش در بستر آنلاین اعلام آمادگی کرد و برخی از کارگزاری‌های استان هم برای آموزش و صدور کد بورسی کشاورزان و بازرگانان برنج همکاری خواهند داشت.
اولویت با تقویت زنجیره تأمین
گردش مالی بالای برنج و میزان قابل توجه تولید آن سبب شده که بازار این محصول پر از نقاط مبهم و تاریک باشد. در ایران سالانه نزدیک به سه میلیون تن برنج تولید می‌شود که حدود ۴۵ درصد از این مقدار متعلق به شالیزارهای مازندران است. یعنی حدودا نیمی از گردش مالی برنج کشور مربوط به مازندران است. اما بخش مهمی از سود این گردش مالی به دلیل نبود ساز و کار روشن و شفاف مالی به واسطه‌ها می‌رسد.
مهدی بشارتده سلوطی دکترای اقتصاد کشاورزی معتقد است که نبود زنجیره تأمین عامل اصلی شفافیت نداشتن بازار برنج و بسیاری از محصولات کشاورزی است و بورسی شدن محصولی مانند برنج می‌تواند این مشکل را برطرف کند.
این مدرس دانشگاه و پژوهشگر اقتصاد کشاورزی می‌گوید: گردش مالی برنج در کشور سالانه حدود ۵۰ تا ۷۵ هزار میلیارد تومان است و این حجم قابل توجه گردش مالی همچنان با سیستم سنتی انجام می‌شود. به همین دلیل بخش اصلی سود معاملات را واسطه‌ها می‌برند و کمترین عایدی از فروش به کشاورز می‌رسد. برای حذف واسطه‌ها فروش در بورس مطرح می‌شود. من هم معتقدم هر جا در فروش محصولات کشاورزی مشکل داریم ناشی از فقدان زنجیره تامین است. یعنی شبکه‌ای نداریم که از مبدا تا مصرف‌کننده محصول را پشتیبانی کند. بورس کالا یکی از راه‌هایی است که می‌تواند این شبکه یا زنجیره تأمین را برای ما به وجود بیاورد.
وی عرضه برنج در بورس را مکمل روش خرید تضمینی محصولات کشاورزی بیان می‌کند و می‌افزاید: در طرح خرید تضمینی که شهریور ۱۳۶۸ تصویب شد، دولت مکلف بود هر سال قیمتی اعلام کند و طبق آن تا پایان یافتن سال زراعی محصول را از کشاورز بخرد. کلیات این طرح برای حمایت از تولید محصولات اساسی کشاورزی، ایجاد تعادل در نظام کشاورزی و جلوگیری از ضایعات و زیان کشاورزان بود.
بشارتده سلوطی ادامه می‌دهد: دولت در برخی از محصولات مثل ذرت، چغندر، گندم و دانه‌های روغنی تضمین می‌کرد که محصول را بخرد. در همین راستا وزارت کشاورزی موظف بود با رعایت هزینه‌های تولید هر سال قیمت مناسبی را تعیین کند. اما خرید تضمینی هم کاستی‌هایی دارد و به نظرم سیاست خوبی نیست. به همین دلیل علاوه بر خرید تضمینی محصولات کشاورزی در قالب بودجه‌های سالانه، از سال ۱۳۸۹ تصمیم گرفته شد که در قالب قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی، تولیدکنندگان محصولات خود را در بازار بورس تخصصی کالای کشاورزی عرضه کنند تا مدیریت بازار و کنترل التهابات مربوط با این محصولات دقیق‌تر انجام شود.
تقویت اتحادیه‌های کشاورزی
با این حال از نگاه این دکترای اقتصاد کشاورزی در شرایط کنونی و با توجه به شرایط موجود برای موفقیت طرح عرضه برنج مازندران در بورس، باید همه موانع و اشکالات موجود در زنجیره تأمین برنج برطرف شود.
این پژوهشگر اقتصاد کشاورزی می‌گوید: بورسی شدن برنج در بحث کاهش دلالی خوب است اما بهتر است در درجه نخست زنجیره تامین را تقویت کنیم. کاش به جای کارهای موقتی ابتدا کارهای ساختاری و بنیادین انجام شود. اگر اتحادیه‌های کشاورزی را تقویت می‌کردیم تا توان خرید بالا داشته باشند، واسطه‌ها حذف می‌شدند.
وی می‌افزاید: اشتباه دولت‌ها در طرح خرید تضمینی این بود که پول را به جای این که صرف حمایت از تولید کنند، در خرید محصول نهایی هزینه کردند. در حالی که بهتر بود هزینه تولید را کاهش می‌دادند. وقتی هزینه تولید کاهش یابد سود تولید بیشتر می‌شود و مصرف کننده هم ارزان می‌خرد. اما در حال حاضر تقریبا تمام نهاده‌های کشاورزی آزاد شده است و این قیمت تمام شده را افزایش می‌دهد.
اهمیت پشتیبانی از تولید
او مسائل دیگری مانند موجود نبودن استاندارد مشخص برای برنج یا عدم قطعیت را نیز مطرح می‌کند و می‌افزاید: اصل اول کشاورزی عدم قطعیت است. کشاورز نمی‌تواند کیفیت را تضمین کند. لذا بهتر است برای استقبال کشاورزان و پشتیبانی از تولید، پشتوانه بیمه‌ای در طرح بورسی شدن برنج دیده شود.
بشارتده سلوطی یکی از پیش‌نیازهای اصلی طرح بورسی شدن برنج را رونق دادن به فعالیت اتحادیه‌های مرتبط با کشاورزی می‌داند و تصریح می‌کند: باید اتحادیه‌ها رونق پیدا کنند. چون محصول مال کشاورز است و اگر منتفع باشد پای کار و طرح می‌ایستد. در اجرای چنین طرحی نیاز است که اتحادیه‌ها پای کار باشند. باید دید ارتباط اتحادیه‌هایی مانند اتحادیه شالیکوبی‌داران با این طرح و مرکز چقدر است؟
در راستای نکته پایانی، این پژوهشگر اقتصاد کشاورزی مطرح می‌کند می‌توان نیم‌نگاهی هم به تجربه اجرای طرح خرید تضمینی برنج داشت؛ این تجربه نشان می‌دهد کشاورز به سمتی می‌رود که نیاز مالی خود را زودتر برطرف کند.
استاندارد، نظارت، تضمین کیفیت
نگاه موافقان بورسی شدن برنج مازندران آینده‌نگرانه و کلان است. چرا که به عرضه برنج در حجم بالا برای ساماندهی و برندسازی برنج شمال حتی در بازارهای بین‌المللی می‌اندیشند.
سید تقی جعفریان رئیس اتحادیه شالیکوبی‌داران مازندران می گوید: زمانی می‌توانیم به عرضه برنج در بورس کالا و استقبال تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان از این روند امیدوار باشیم که تمام بخش‌های تولید و عرضه دارای تعریف استاندارد شوند و نظارت دقیقی هم بر آنها انجام شود. سال‌هاست که برای افزایش بهره‌وری و کاهش ضایعات محصول باارزش تولیدی‌مان از مزرعه تا شالیکوبی برنامه درست و اثرگذاری نتوانستیم اجرا کنیم.
نظارت خودکار در بورسِ مستقل
اما از نگاه برخی کارشناسان همین نابسامانی‌های موجود و نقاط مبهم ناشی از نبود نظارت در بازار برنج را می‌توان به واسطه اجرای درست و دقیق طرح بورسی شدن برنج مازندران برطرف کرد. این گروه از کارشناسان معقدند بازار بورس در صورتی که بر اساس تعاریف و ساختار دقیق و درست و علمی خود حرکت کند برای منتفع شدن ساز و کار مورد نیاز تعریف استانداردها، تضمین کیفیت و نظارت بر همه مراحل را نیز ایجاد خواهد کرد تا فرصت اقتصادی برآمده از یک محصول باارزش و پرمصرف را از دست ندهد.
بابک مؤمنی استادیار دانشکده فنی، مهندسی و کشاورزی دانشگاه پیام نور چنین دیدگاهی دارد و معتقد است زمانی که آسیب‌های بورس برطرف شود و بخش دولتی نگاه دستوری به بورس نداشته باشد، نظارت تحت نظر بازار سرمایه قرار می‌گیرد و بهابازار مجبور است نظارت دقیق داشته باشد تا منافعش از دست نرود.
او نفس ورود کالای مهمی مانند برنج به بهابازار و مجموعه منسجم بورس را اقدام خوبی ارزیابی می‌کند، اما پیش‌شرط‌ها و پله‌هایی را برای محقق شدن اهداف مد نظر این طرح لازم می‌داند.
عقب ماندگی بازار کشاورزی از تولید
از نگاه این پژوهشگر اقتصاد کشاورزی بر خلاف رشد و پیشرفتی که طی سال‌های اخیر در سیستم‌های کشاورزی و روش‌های کشت دیده شد، بازار محصولات کشاورزی پیشرفت لازم را نداشت و همچنان این بازار با ساختاری سنتی مدیریت می‌شود که نتیجه آن ناراضی بودن مصرف‌کننده و تولیدکننده و آسیب به اعتبار برنج مازندران است.
وی می‌گوید: ما فعلا در هیچ کدام از بخش‌های تولید برنج فضای شفافی نداریم. همین فضای غیرشفاف باعث می‌شود قیمت محصول زمانی که به دست مصرف‌کننده می‌رسد بسیار بیشتر از قیمت خرید از تولیدکننده باشد. بورس می‌تواند این مساله را حل کند و فضایی بسازد که هزینه‌های معاملاتی کم شوند تا با یک بازار شفاف مبتنی بر نظام عرضه و تقاضا روبرو شویم.
مؤمنی می‌افزاید: یک ویژگی خوب دیگر این است که معمولا استاندارد تعریف شده‌ای برای کالایی که قرار است وارد بورس شود تعریف می‌کنند. به همین دلیل استانداردهای تولید نیز ارتقاء می‌یابد و حتی می‌تواند آسیب و تهدید مهم اختلاط برنج را نیز برطرف کند.
پله‌های تحقق بورسی شدن برنج
وی اظهار می‌کند: اما محقق شدن این مزایا و بسیاری از مزایای دیگر بورسی شدن برنج مستلزم تحقق سه شرط اساسی است. پرهیز دولت از نظارت دستوری و واگذاری قیمت گذاری به ساز و کار بازار سرمایه، توجه به بیمه کشاورزی در اجرای طرح و عرضه نهاده‌های کشاورزی در بورس نکاتی هستند که در صورت توجه نشدن به آنها اجرای طرح را با مشکل مواجه خواهند کرد.
استادیار دانشکده فنی، مهندسی و کشاورزی دانشگاه پیام نور تصریح می‌کند: مداخله دولت در بورس آفت مهمی محسوب می‌شود. تا زمانی که دولت‌های ما به بورس اعتماد نکنند و برای حل کوتاه‌مدت چالش‌ها و مسائل اقتصادی در این بازار اثرگذار باشد شاهد رشد هیجانی و پس از آن رکورد سرمایه‌گذاری و بی‌اعتمادی جامعه به بورس خواهیم بود. این موضوع شاید در بازارهای دیگر اثرگذاری کمتری داشته باشد. مثلا تاثیر کمتری روی محصولی مانند زعفران بگذارد، اما در حوزه محصولاتی مانند برنج این موضوع به دلیل گستردگی مصرف اهمیت بسیار بالایی دارد.
از نگاه این کارشناس، دولت‌ها باید به استقلال بازار سرمایه توجه جدی داشته باشند تا خود بازار نرخ‌گذاری محصولات را انجام دهد و در چنین شرایطی است که بازار به تعادل می‌رسد و حتی چالش‌های ناشی از واردات برنج نیز به مرور برطرف می‌شود.
بیمه کشاورزی و بورسی شدن نهاده‌های تولید
وی درباره پیش‌نیاز دیگر اجرای این طرح، یعنی تقویت بیمه کشاورزی نیز اظهار می‌کند: تعهد ایجاد شده در بازار بورس مانند تعهدات بازارهای معمولی نیست. کسی که تعهد قرارداد سَلَف می‌دهد اگر از عهده تعهدش بر نیاید ورشکست خواهد شد. اینجا اهمیت بیمه محصولات کشاورزی مشخص می‌شود که به دلیل انحصاری بودن و تزریق بودجه دولتی امروز در حقیقت کاریکاتوری از آن را در کشور می‌بینیم. اگر نظام بیمه‌گذاری درستی در عرصه کشاورزی داشته باشیم قطعا می‌تواند بورسی شدن برنج و سایر محصولات کشاورزی را تضمین کند و رونق دهد.
ورود نهاده‌های تولید به بورس برای شفاف شدن قیمت این نهاده‌ها و کنترل قیمت تمام شده محصول نیز از دیگر الزامات مهمی است که مؤمنی بر آن تأکید دارد. این پژوهشگر اقتصاد کشاورزی می‌گوید: روی پایه‌های قدیمی فرآیند تولید نمی‌توان خروجی آن را به روز کرد. اگر قرار است نوسانات قیمت برنج گرفته شود به موازات خود برنج باید نهاده‌های تولید هم وارد بورس کالا شود. قطعاً وقتی قرار باشد نهاده‌هایی مانند سم، کود، بذر و نهاده‌های پایه تولید را در بازار غیرشفاف تهیه کنید و محصول همان فرآیند را در بازار شفاف عرضه کنید با چالش مواجه می‌شوید. اگر تجارت نهاده‌های تولید وارد بورس شود مطمئناً اثربخشی زیادی روی بازار برنج خواهد داشت؛ حتی بیشتر از ورود خود برنج به بورس.
موانع آشکار و پنهان
مؤمنی با وجود همه این چالش‌های پیش پای بورسی شدن برنج مازندران معتقد است حتی در نگاهی کوتاه مدت ورود به بورس کمی شرایط را بهتر می‌کند و می‌تواند یک قدم مؤثر و مفید برای شفاف‌سازی بازار برنج باشد. اما برای استمرار این اثرگذاری باید این چالش‌ها برطرف شود.
او به برخی سنگ‌اندازی‌های احتمالی در مسیر اجرای این طرح نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: قطعاً بورسی شدن برنج مخالفان گردن‌کلفتی هم در کشور خواهد داشت. کسانی که با وجود نیاز ۵۰۰ هزار تنی واردات برنج هر سال بیش از یک میلیون تن برنج وارد می‌کنند قطعا به سودشان نیست که بازار برنج از حالت فعلی خارج شود و بدشان هم نمی‌آید طرح عرضه برنج شمال در بورس با شکست مواجه شود. اگر مجریان این طرح به اجرای درست آن با رفع موانع پیش رو توجه نکنند، این فرصت از دست خواهد رفت.
با تمام این احوال باید منتظر ماند و دید که آیا ساز و کارهای بورسی شدن برنج طارم شمال به نام برنج طارم انبار مرکز تجارت برنج مازندران، می‌تواند در مسیری رو به پیشرفت قرار بگیرد و موانع پیش رو را بردارد تا کمکی به اقتصاد کشاورزی و شفاف‌سازی بازار برنج کند یا مانند بسیاری از طرح‌های دیگر در حوزه کشاورزی گرفتار بروکراسی‌های دست و پاگیر و سنگ‌اندازی‌های واسطه‌ها و ضعف‌های ساختاری صنعت کشاورزی به ویژه در شمال کشور می‌شود؟
